پایان نامه بررسی خسران و آثار آن در قرآن - پایان نامه بررسی خسران و آثار آن در قرآن در 110 صفحه ورد قابل ویرایش
پژوهش بررسی خسران و آثار آن در قرآن در 110 صفحه ورد قابل ویرایش
فهرست مطالب
فصل اول:طرح تحقیق 4
مقدمه 5
اهمیت و ضرورت بحث 6
پیشینه تحقیق 7
اهداف تحقیق 8
سوالهای تحقیق 9
فرضیه ها 9
روش تحقیق 10
فصل دوم:یافته های تحقیق 11
بخش اول:تعریف خسران،ویژگیها و مصادیق آن 12
الف)بررسی معنای لغوی واژه خسران 12
ب) مصادیق خسران 17
ج)ویژگیهای خاسرین 22
بخش دوم:عوامل خسران و راههای جلوگیری از آن 35
الف)عوامل خسران 35
1-تکذیب و انکار 35
2- کفر 44
3-باز داشتن مردم از راه خدا 52
4-ظلم کردن 54
5-شرک ورزیدن به خدا 55
6-پذیرش ولایت شیطان 57
7-دروغ و افتراء به خداوند 62
8-آلوده کردن نفس و اطاعت از آن 62
9-باطل اندیشی و باطل کاری 64
10- شکستن پیمانها 67
11- قطع پیوندها 66
12- فساد در زمین 66
13-سوء ظن داشتن بخدا 66
14-مشغول شدن به دنیا و غفلت از یاد خدا 70
15- فرو رفتن در فسادو بهره برداری از امکانات مادی در مسیر گناهان 72
16-عملکرد ضعیف در مسولیت 73
17- درخواست بدون علم 74
ب:راههای جلوگیری از خسران: 77
1-ایمان آوردن 79
2- انجام اعمال شایسته 81
3-سفارش کردن به حق 82
4- سفارش کردن به صبر 83
5- تزکیه نفس 84
6-هدایت ویژه الهی 86
7- تسلیم در برابر خدا 86
بخش سوم:آثار و نتایج خسران: 87
الف)آثار خسران در دنیا 87
1-حسرت کشیدن و مغلوب شدن 87
2- حبط اعمال 89
3- ندامت و پشمیانی 90
4- نازل شدن عذاب الهی 91
5- گرفتار همنشین بد شدن در دنیا 93
ب) آثار خسران در آخرت: 94
1- ورود به جهنم 95
2- عذاب شدید 95
3- خلود در جهنم 97
4- خوار و ذلیل بودن در آتش جهنم 98
5- فریادهای آنها را پاسخی نیست 99
6- بر دوش کشیدن بار سنگین گناهان 100
7- دچار حسرت گردیدن 101
8- زشت و بد منظر شدن 102
9- درخواست شفاعت و بازگشت به دنیا 103
10- نابود شدن خدایان و سخنان دروغین آنها 104
11- نهایت دوری از رحمت خداوند 105
12- حبط اعمال 106
نتیجه گیری 109
فهرست منابع ومآخذ 110
فصل اول:
طرح تحقیق
مقدمه:
حمد و سپاس خدایی را سزاست که انسان را از خاک آفرید و در او از روح خود دمید ، سپس خود را بر آفریدن او ستود و ملائکه را به سجده بر او امر کرد و بیان کرد که انسان را به هدف عبادت آفرید و او را خلیفه خود در زمین قرار داد .
و درود بر پیامبران الهی که پیوسته برای هدایت انسان مأمور گشتند و او را به نعیم بهشتی بشارت و از عذاب الهی ترساندند .
و درود بر پیامبر خاتم که اشرف پیامبران اوست و درود بر کتاب هدایت الهی قرآن که در بردارنده رطب و یابس است .
انسان طالب هدایت و سعادت ابدی باشد راهی ندارد جزء اینکه پناه ببرد به قرآن مجید که کلام خدای عزیز عالم است و دستورات قرآن مجید را به کار ببندد . زیرا عمیق ترین و زیباترین و فصیح ترین کلام ، کلام خداست و قرآن که معجزء باقی پیغمبر است برای هدایت خلق آمده و تا قیامت کلامی به زیبایی قرآن نخواهد آمد .
اما در راه هدایت ، همواره رهزنانی بوده اند که انسان را از صراط مستقیم بازداشته اند و او را به خسران و زیانکاری کشانده اند و باعث شده اند او تمام سرمایه های وجودی خود را برای حرکتی بی انتها به سوی کمال از دست بدهد .
در آیات متعددی از قرآن کریم به موضوع خسران و مطالب مربوط به آن پرداخته شده است .
نگارنده در این تحقیق می کوشد تا با بررسی آیات مربوط به خسران در حد توان خود ، تصویری جامع از این موضوع در دیدگاه قرآن ارائه کند .
تلاش شده است در توضیح آیات از تفاسیر گوناگون استفاده شود و البته از این نکته غفلت نشده است که تحقیق صرفا به محلی برای نقل اختلافات تبدیل نشود . همچنین در مواردی از کتب اخلاقی استفاده شده است .
اهمیت و ضرورت بحث:
با نگاهی اجمالی به سوره عصر می فهمیم که قرآن همه انسان ها را در خسران و زیانکاری اعلام کرده و در این میان جماعتی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند و تواصی به حق و صبر دارند،از آن مستثنی شده اند.
لذا این خود دلیلی است بر اهمیت و ضرورت مطلب که برای این جانب انگیزه ای گردید که به بررسی و تحقیق در موضوع خسران و آثار آن در قرآن بپردازم.
در این تحقیق مفهوم خسران و مصادیق و ویژگی های آن را مورد بررسی قرار داده و عوامل آن را با استفاده از آیات قرآنی بیان کرده ام و همچنین راهکارهای قرآنی از ابتلا به خسران آورده شده تا از نتایج سوء آن در دنیا و آخرت مصون مانده و به رشد و سعادت واقعی برسیم.
که در آنها به صورت خاص به موضوع خسران پرداخته شده بود که عبارتند از :
پایان نامه کارشناسی با عنوان «عوامل و پیامدهای خسران در آیینه قرآن و حدیث» از خانم اکرم دیانی که در هشت بخش تنظیم شده است:
بخش اول:کلیاتی در باب خسران
بخش دوم:حوزه های خسران
بخش سوم:تعابیر گوناگون خسران در قرآن کریم
بخش چهارم: شناخت خاسرین و ویژگیهای آنان
بخش پنجم:عوامل خسران از دیدگاه قرآن
بخش ششم: آثار و نتایج خسران
بخش هفتم:زمان بروز و ظهور خسران
بخش هشتم:راه های جلوگیری از خسر
و همچنین در کتاب «حدیث هدایت» از علی لطفی که در باب اول به بررسی معنای خسران و زیانکاران واقعی می پردازد.
اهداف تحقیق:
هدف کلی تحقیق:
بررسی خسران و آثار آن در قرآن
اهداف جزئی:
1- آشنایی با مفهوم خسران و مصادیق آن
2- بررسی ویژگی های خاسرین از منظر قرآن
3- بررسی عوامل خسران
4- بررسی راههای جلوگیری از خسران زدگی
5- بررسی آثار دنیوی خسران
6- بررسی آثار اخروی خسران
سوالهای تحقیق:
سوالهای اصلی:
1-آیا از منظر قرآن کریم رابطه ای میان اعمال افراد و خسران وجود دارد؟
2- آیا از منظر قرآن کریم تفاوتی بین خسران و حبط اعمال وجود دارد؟
سوالهای فرعی:
1- ویژگی های خاسرین در قرآن چیست؟
2- مصادیق خسران در قرآن چه مواردی است؟
3- آیات قرآن چه عوامل را برای خسران نام می برد؟
4- قرآن چه راهکارهایی برای پیشگیری از ابتلا به خسران ارائه می دهد؟
5- آثار دنیوی خسران چیست؟
6- آثار اخروی خسران چیست؟
فرضیه ها:
1- از منظر قرآن خسران تحت تاثیر اعمال و رفتار بد انسان شکل می گیرد.
2- از منظر قرآن گر چه میان خسران و حبط اعمال رابطه وجود دارد ولی این دو مترادف نیستند.
روش تحقیق :
روش جمع آوری اطلاعات در این تحقیق به صورت کتابخانه ای از طریق یادداشت هایی که از منابع و ماخذ مختلف به دست آمده می باشد.
بدین صورت که ابتدا ، آیات مربوطه را مشخص نموده و از طریق تفاسیر مختلف به بررسی آیات پرداختم و روایات و احادیث مرتبط با این بحث را از بین کتب روایی استخراج نمودم ، و از کتاب های اخلاقی نیز استفاده کردم.
دو واژه «خسران» و «ضرر» از نظر معنایی صد در صد مترادف نیستند .
در التحقیق آمده است :
« و هذا المعنی (زیان) غیر مفهوم الضرر فی مقابل النفع و قلنا ان «الخسر» نقص کلی فی مقابل الربح بخلاف الوضع . ثم ان هذا النوع من النقص قد یکون فی المال و الامور المادیه و قد یکون فی الامور النفسیه و المعنویه فاما الاول فقد یصدق علیه مفهوم الغبن و النقص و اما الثانی فقد ینطبق علیه مفهوم الضلال و الهلاک»[1].
«این معنا (زیان) غیر از مفهوم ضرر که در مقابل نفع است ، می باشد و گفتیم که خسران ، نقص در اصل در مقابل سود است به خلاف وضع . این نوع از نقص گاهی در مال و امور مادی است و گاهی در امور نفسانی و معنوی است . نوع اول بر آن مفهوم ضرر و نقص صدق می کند و نوع دوم گاهی مفهوم گمراهی و هلاکت برآن منطبق می شود».
فخر رازی در تفسیرش می نویسد : «یکی از بزرگان پیشین می گوید : معنی این آیه را من از مرد یخ فروشی آموختم که فریاد می زد و می گفت : رحم کنید به کسی که سرمایه اش ذوب می شود . رحم کنید به کسی که سرمایه اش ذوب می شود»[2]
بسیاری از مفسرین معتقدند که : مفهوم خسران ، تنها این نیست که انسان ضافعی را از دست بدهد بلکه خسران واقعی آن است اصل سرمایه را نیز از کف بدهد . [3]
ب – مصادیق خسران:
خداوند در قرآن افراد یا گروه هایی را به عنوان نمونه و الگو معرفی می کند تا کسانی که در آیات الهی دقت می کنند با این افراد که جزء زیانکاران در دنیا و آخرت هستند آشنا شوند و از سرگذشت آنها عبرت بگیرند و ویژگی های آنان را بر می شمارد تا از این صفات بر حذر باشیم.
ما در این بخش مصادیق خسران را نام می بریم و بعد به طور مختصر درباره ویژگی های آنها توضیح می دهیم . مصادیقی که در قرآن مطرح شده است ، عبارتند از :
1-حزب و گروه شیطان
اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ .(مجادله / 19)
«شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند».
اولین و برجسته ترین مصادیق خاسران در قرآن «شیطان» است و کسانی که از شیطان پیروی می کنند و در گروه و حزب شیطان قرار می گیرند نیز خاسر هستند. زیرا آنان کسانی هستند که شیطان را به عنوان سرپرست خود گرفته اند .
2- قابیل
فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرینَ (مائده/ 30)
« پس نفسِ [امّاره] اش او را به قتل برادرش ترغیب کرد، و وى را کشت و از زیانکاران شد».
همه مفسرین بر این اتفاق نظر دارند که این آیه درباره قابیل است گرچه که اسمش در آیه نیامده است .[4]
عبارت « فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرینَ» به این اشاره دارد که قابیل یکی از مصادیق خاسران در قرآن است که با پیروی از هوای نفس و قتل برادرش از خاسران گشت .
3- مخالفین و منکرین پیامبران
الف): مخالفین و دشمنان ابراهیم :
وَ أَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرینَ.(انبیاء / 70)
«و خواستند به او نیرنگى بزنند و [لى] آنان را زیانکارترین [مردم] قرار دادیم».
کسانی که تصمیم گرفته بودند که حضرت ابراهیم را با نقشه حساب شده و خطرناکی نابود کنند و او را در شعله های آتش بسوزانند ولی به امر خدا آتش برای ابراهیم سرد و سلامت شد و آنها زیان کار شدند .
ب): دشمنان و مخالفان شعیب :
الَّذینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فیهَا الَّذینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کانُوا هُمُ الْخاسِرینَ(اعراف / 92)
« کسانى که شعیب را تکذیب کرده بودند، گویى خود در آن [دیار] سکونت نداشتند. کسانى که شعیب را تکذیب کرده بودند، خود، همان زیانکاران بودند» .
آیه بیان می کند که کسانی که شعیب را تکذیب می کردند ، خودشان زیانکار هستند و مخالفت با شعیب عامل اصلی زیانکاری آنان بود .
4- کافران
هُوَ الَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً(فاطر / 39)
« اوست آن کس که شما را در این سرزمین جانشین گردانید. پس هر کس کفر ورزد کفرش به زیان اوست، و کافران را کفرشان جز دشمنى نزد پروردگارشان نمىافزاید، و کافران را کفرشان غیر از زیان نمىافزاید».
یکی از گروه هایی که جزء مصادیق خسران قرار می گیرد ، کافران هستند . دو جمله اخیر آیه بیان می کند که چیزی جزء خشم و غضب الهی و زیانکاری برای کافران نیست .
یکی دیگر از آیاتی که نشان می دهد ، کافران زیانکارند آیه 85 سوره ی غافر است آیه بیان می کند که انها درزمان رؤیت عذاب زیانکار شدند .
فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتی قَدْ خَلَتْ فی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ.(غافر / 85)
« و[لى] هنگامى که عذاب ما را مشاهده کردند، دیگر ایمانشان براى آنها سودى نداد. سنّت خداست که از [دیرباز] درباره بندگانش چنین جارى شده، و آنجاست که ناباوران زیان کردهاند» .
پس کافران ، زیانکار هستند . آیه 5 از سوره مائده بیان می کند حتی کسانی که ایمان آورده اند ولی به آن کافر شده اند زیانکار هستند .
مَنْ یَکْفُرْ بِالْإیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ.(مائده / 5)
« هر کس در ایمان خود شکّ کند، قطعاً عملش تباه شده، و در آخرت از زیانکاران است».
5- پیروان کافران
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوَاْ إِن تُطِیعُواْ الَّذِینَ کَفَرُواْ یَرُدُّوکُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ فَتَنقَلِبُواْ خَاسِرِینَ(آل عمران / 149)
« اى کسانى که ایمان آوردهاید، اگر از کسانى که کفر ورزیدهاند اطاعت کنید، شما را از عقیدهتان بازمىگردانند و زیانکار خواهید گشت».
کافران خود ، جزء زیانکاران هستند و حال کسانی هم که از آنها پیروی می کنند ، زیانکارند چون خود را به قهقری کشانده اند و آیه هشدار می دهد علاوه بر اینکه خود از کافران نباشید ، از آنها پیروی هم نکنید که عواقب وخیمی دارد .
6- مشرکان
فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ(زمر / 15)
« پس هر چه را غیر از او مىخواهید، بپرستید « [ولى به آنان] بگو:» زیانکاران در حقیقت کسانىاند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رساندهاند آرى، این همان خسران آشکار است».
عبارت « فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ » نشان می دهد که مشرکان یعنی کسانی که برای خداوند شریک می گیرند چون علاوه بر اینکه سرمایه ی وجودی خویش را از دست داده اند ، باعث زیانکاری اصل خویش هم شده اند ، چون آنان را وادار به کفر و شرک کرده اند . [5]
7- گمراهان
مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدی وَ مَنْ یُضْلِلْ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ.(اعراف / 178)
« هر که را خدا هدایت کند، او راهیافته است و کسانى را که گمراه نماید، آنان خود زیانکارانند».
آیه بیان می کند هرکس را که خداوند گمراه کند ، همان ها خاسران هستند . علامه می نویسد : «صرف ضلالت ضرر قطعی نمی رساند مگر اینکه با اضلال خدای سبحان توأم شود[6]» در این هنگام آدمی حتما زیانکار می گردد .
8- ظالمان
قالَ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمینَ فی عَذابٍ مُقیمٍ(شوری / 45)
« کسانى که گرویدهاند مىگویند: «در حقیقت، زیانکاران کسانىاند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کردهاند.» آرى، ستمکاران در عذابى پایدارند».
وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ (اعراف : 9)
« و هر کس میزانهاى [عمل] او سبک باشد، پس آنانند که به خود زیان زدهاند، چرا که به آیات ما ستم کردهاند».
با توجه به این آیات ظالمان ، زیانکارند .
آیه 82 سوره اسراء قرآن را برای ظالمین مایه زیانکاری می داند :
وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً (اسراء : 82)
« و ما آنچه را براى مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل مىکنیم، و [لى] ستمگران را جز زیان نمىافزاید».
قرآن برنامه و اصول زندگی سالم را به ما انسانها یاد می دهد. از این برنامه کسانی بهره می گیرند که به خدا و آیاتش ایمان بیاورند و از روی فهم و استقامت و اخلاص به قرآن عمل کنند ولی ستمکارانی که معانی آیات قرآن را به مصلحت خود تغییر می دهند ، قرآن برایشان شفاء و بدبختی در دنیا و زیان و خسارت در آخرت است .
«قرآن برای ظالمین مایه زیانکاری است چون از قرآن سود نمی برد و به آن نظر نمی کنند تا هدایت شوند[7]».
در آیه به صورت خاص از ستمگران یاد شده است چون ستم مایه تاریکی قلب و قیامت است و ظالم از حدود خدا تجاوز می کند و به خواسته های خود می پردازد ، آیات قرآن را به هوای نفس خود تفسیر می کند در نتیجه به جای آنکه قرآن مایه هدایت او باشد مایه ضرر و زیان او می شود چون آیات قرآن را تحریف کرده و معانی آن ها را تغییر می دهد . [8]
9- بنی اسرائیل
وَ لَمَّا سُقِطَ فی أَیْدیهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَ یَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ(اعراف : 149)
« و چون انگشت ندامت گزیدند و دانستند که واقعاً گمراه شدهاند گفتند: «اگر پروردگار ما به ما رحم نکند و ما را نبخشاید قطعاً از زیانکاران خواهیم بود».
اشاره به داستان بنی اسرائیل دارد که گوساله پرست شدند و از راه حق منحرف شدند ، وقتی به اشتباه خود پی بردند از عمل خویش پشیمان شدند و خود را در گمراهی دیدند به خداوند گفتند : پرودگارا اگر تو ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی ، ما حتما از زیانکاران خواهیم بود .
ج – ویژگی های خاسرین
اینک که با مصادیق خسران آشنا شدیم و افراد و گروه های زیانکار را شناختیم ، برآنیم که ویژگی های آنان را یعنی صفات خاسرین را به طور مختصر بیان کنیم و در فصل بعد در بخش عوامل خسران به طور مفصل درباره ی آنها توضیح می دهیم که این صفات چگونه سبب زیان و خسارت آنها شده است . صفات خاسرین در بعضی موارد همان عوامل ایجاد خسران است که در این فصل به صورت مجمل و کوتاه به آن اشاره می کنیم و تفصیل موارد مشترک را به بخش بعد ارجاع می دهیم .
ویژگی های خاسرین عبارتند از :
1- زیان نفس و اهل
از مهم ترین ویژگی خاسران این است که آنها به خود و کسانشان زیان رسانده اند . آیات ذیل گویای این مطلب هستند .
قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ(زمر/ 15)
« بگو زیانکاران در حقیقت کسانىاند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رساندهاند آرى، این همان خسران آشکار است».
خاسرین کسانی هستند که نه تنها مایه ی زیانکاری خویش شده اند بلکه مایه ی زیانکاری اهل خود نیز شده اند . و این زیانکاری آشکار است که قرآن با تعبیر «خسران مبین» بیان کرده است . آنها نفس خود را مورد هلاکت و بدبختی قرار داده اند و راه رسیدن به کمال را برای خود بسته اند و در نتیجه سعادت به کلی از آنها دور شده است . آنها خویشاوندان خود را وادار به کفر و شرک کردند و این همان خسران حقیقی است . [9]
برخی مراد از «اهل» را همسران و خدمتکارانی می دانند که برای مومنین در بهشت فراهم شده است . چون در عالم قیامت رابطه خویشاوندی در میان مردم رعایت نمی شود . [10] علامه معنای اخیر را بهتر می داند . [11] در نتیجه آنها روز قیامت هم سزای اعمال خویش را می بینند و هم عذاب دیگران را . [12]
إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمینَ فی عَذابٍ مُقیمٍ(شوری / 45)
« کسانى که گرویدهاند مىگویند: «در حقیقت، زیانکاران کسانىاند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کردهاند.» آرى، ستمکاران در عذابى پایدارند».
علامه درباره ی معنای خسران خود و اهل خود می نویسد : «یعنی خود را دوزخی نموده و از حوریان و خدمتگزاران بهشتی خود را محروم ساخته اند.»[13]
پس مهمترین ویژگی خاسران این است که آنها دچار خسران نفس شده اند و علاوه بر آن دچار خسران اهل هم شده اند .
2- کفر
یکی از صفاتی که در خاسران دیده می شود ، کفر است . کفر به معنی خلاف ایمان ، ناگرویدن و ناسپاسی کردن آمده است . [14] که به صورت کافر شدن به خدا و کافر شدن به آیات الهی در خاسرین وجود دارد که آیات ذیل گویای همین مطلب هستند :
ب) راه های جلوگیری از خسران
در بخش قبل با عوامل و اسباب خسران که از دست دادن سرمایه های وجودی انسان است ، آشنا شدیم .
قرآن کریم چنانکه عوامل خسران را بیان می کند ، برای جلوگیری از آن نیز راه حل هایی ارائه می کند . خسران برای حرکت در صراط مستقیم به سوی هدف نهایی خلقت مانعی بزرگ است . بنابراین ضروری می نماید به بررسی راه های جلوگیری از خسران بپردازیم . در این بخش به بررسی راه های ارائه شده در قرآن برای این منظور ، اشاره می کنیم تا با توجه به آنها خود را از خسران و زیان رهانیده و دچار آن نگردیم .
دوری از عوامل خسران که در بخش قبل گذشت سبب جلوگیری از خسران زدگی می شود.خداوند تبارک و تعالی راه های جلوگیری انسان از خسران را با بیانی کوتاه در سوره عصر بازگو نموده است . سوره مبارکه والعصر سیستم و نظام فکری و عملی ، اعتقادی و دنیوی و اخروی دین مبین اسلام یعنی طرحی برای اینکه فرد و جامعه انسانی چگونه باید باشد و آنچه که نباید باشد را بیان کرده است :
وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِْ(عصر / 1 تا 3)
« سوگند به عصر (غلبه حق علیه باطل) ، که واقعا انسان دستخوش زیان است ، مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حق سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند».
خداوند متعال در این سوره به «عصر» سوگند یاد نموده که تمام افراد انسان در جمیع زمانها و مکانها در خسران و زیان خواهند بود ، مگر آنانکه شناخت ، معرفت ، بینش ، آگاهی و علمشان عمیق و اصولی باشد و اینکه تکامل در تعالی که خود حکمت وجودی انسان در نظام هستی می باشد ، باید بر اساس چهار اصل پایه استوار باشد:
ایمان، عمل صالح، توصیه به حق، سفارش به صبر.
انسان پس از شناخت نفس خود در صورتی می تواند بر افق تکامل و تعالی قرار گیرد که هر چهار اصل بیان شده را دارا باشد . اینک به توضیح تفسیری هر یک از آیات سوره ی عصر می پردازیم .
خداوند در این سوره پس از قسم به عصر که به نظر برخی مفسرین منظور دوره و عصر چیامبر و ظهور حق می باشد .[15]می فرماید : « إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ»این آیه در حقیقت جواب سوگند است . در این آیه خداوند باچندین تاکید می خواهد مطلب مهمی را بیان کند.
« إِنَّ » از حروف تاکید است ، جملیه اسمیه هم برای تاکید است والف ولام در «الانسان» نیز برای تاکید است، لام مفتوحه در «لفی» هم برای تاکید است ، و نکره آوردن «خسر» تاکید را می رساند .
در تفسیر پرتوی از قرآن آمده است که : «الف و لام استغراق یا جنس الانسان و تاکیدات به إِنَّ و لام و ظرفیت و استیعاب «فی» و نکره آمدن «خسر» همه دلالت و اشعار به این واقعیت دارد که انسان به طبیعت خود ، یکسر و سراپا غرق در زیان و زیانکاری بس عظیم و جبران نشدنی است .»[16]
مطلب مهمی که پس از این تاکید های پی در پی بیان می شود این است که : انسان حتما و حتما در خسران و زیانکاری است . انسانها چه بخواهند و چه نخواهند با گذشت عمر، سرمایه های وجودی خود را از دست می دهند و ساعات و ایام و ماهها و سالهای عمر را پشت سر گذاشته و نیروهای معنوی و مادیشان تحلیل رفته و توان و قدرتش کاهش می یابد .
انسان همانند کسی است که سرمایه عظیمی در اختیار داشته باشد و بی آنکه بخواهد، هر روز بخشی از آن سرمایه عمر و حیاتی که از دست می دهد .
« إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِْ»
در این آیه شریفه به چهار راه اساسی برای جلوگیری از خسران اشاره شده است ، که در ذیل به توضیح آنها می پردازیم :
1- ایمان آوردن
در آیه شریفه ایمان به عنوان اولین راه جلوگیری از خسران بیان شده است .
حضرت علی (ع) در تعریف ایمان می فرمایند : «ایمان بر شناخت با قلب ، اقرار با زبان و عمل با اعضا و جوارح استوار است» .[17] همچنین ایشان ارکان ایمان را صبر ، یقین ، عدل و جهاد ذکر می کنند . [18]
ایمان زیر بنای همه فعالیت های انسان را تشکیل می دهد چرا که تلاشهای عملی انسان از مبانی فکری و اعتقادی او سرچشمه می گیرد نه همچون حیوانات که حرکاتشان به خاطر انگیزه های غریزی است . از آن جا که در آیه شریفه برای ایمان متعلقی ذکر نشده است مفسرین منظور از ایمان را اعم از ایمان به خدا دانسته اند .
به عنوان مثال در تفسیر نمونه آمده است :
«مراد از ایمان ، ایمان به خدا و مراد از ایمان به خدا ایمان به همه رسولان او ومراد از ایمان به رسولان او اطاعت و پیروی ایشان است و نیز ایمان به روز جزاست هم چنان که قرآن در جای دیگر تصریح کرده به اینکه کسانی که به بعضی از رسولان خدا ایمان دادند و به بعضی ایمان ندادند مومن به خدا نیستند.»[19]
چنانکه گذشت کفر و شرک به خدا عامل خسران است . پی ایمان بر او از راه های جلوگیری از خسران می باشد که در آیات متعددی از قرآن به این مطلب اشاره شده است.[20]
همچنین کفرو تکذیب لقای الهی از مهم ترین اسباب خسران است ولی ایمان به آخرت و روز جزاء مانع از خسران است چنانکه که خداوند متعال کسانی که یقین به آخرت دارند را از جمله متقین می شمارد(بقره/ 2-4) و برای آنها اجر عظیم در نظر می گیرد (نساء/162).
از طرفی همان طور که تکذیب و ظلم و کفر به آیات الهی سبب خسران بود ایمان به آیات الهی سبب رستگاری می شود (اعراف/ 156).
و در مقابل خاسران که شیطان را ولی و سرپرست خویش قرار دادند و حزب شیطان شدند مومنان خداوند را ولی خود می دانند و جزء حزب الهی هستند: (مائده / 56) .
ایمان باعث می شود که فرد مومن همواره به یاد خدا باشد و ذکر خدا سبب دوری از بسیاری از گناهان میشود، همانطور که غفلت از یاد خدا زمینه انجام بسیاری از گناهان را فراهم می کرد ، لذا خداوند به مومنان دستور می دهد که بسیار به یاد خدا باشند (احزاب /41) و بیان می کند که ذکر و یاد خداوند موجب رستگاری می شود(جمعه / 10) .
ایمان حقیقی به خداوند موجب حسن ظن به او است . مومنون حقیقی جز به خداوند امید ندارد و فقط به درگاه او دست نیاز بلند می کند . حسن ظن به خداوند در روایات جزء عبادات شمرده شده است ، پیامبر اکرم می فرماید : خوش گمانی به خدا از عبادات نیکویی خداوند است . [21]
در بخش عوامل گذشت که اعمال زشت سبب سبکی میزان اعمال می شود و این باعث خسران است . امام علی (ع) بیان می کند که ایمان به خدا و پیامبر سبب سنگینی میزان عمل می شود . ایشان می فرمایند :
«به خدا ایمان داریم ایمان کسی که غیب ها را به چشم خود دیده و بر آنچه وعده داده اند آگاه است ایمانی که اخلاص آن ، شرک را زدوده و یقین آن شک را نابود کرده است و گواهی می دهیم که خدایی نیست جز خدای یکتا نه شریکی دارد و نه همتایی و گواهی می دهیم که محمد بنده و فرستاده اوست که درود خدا بر او و خاندانش باد . این دو گواهی گفتار را بالا می برند و کردار وعمل را پیشگاه خدا می رساند . ترازویی که این دو گواهی را در آن نهند سبک نباشد و اگر بردارند با چیز دیگری سنگین نخواهد شد . [22]
پس ایمان به خدا و پیامبر موجب سنگینی میزان عمل می شود و خداوند بیان می کند که سنگینی میزان عمل سبب رستگاری است (مومنون / 102) .
2- انجام اعمال شایسته
دومین راه جلوگیری از خسران که بلافاصله بعد از ایمان بیان شده است ، انجام اعمال شایسته است .
در موارد متعدد دیگری نیز انجام اعمال صالح پس از ایمان و بدون فاصله ذکر شده است[23] که از پیوستگی ایمان و عمل صالح در اینگونه آیات می توان نتیجه گرفت که ایمان بدون عمل کافی نیست .
کلمه «صالحات» در این آیات و آیه سوم سوره عصر به صورت عام و با «ال» آمده است . لذا در تفسیر نمونه آمده است :
«صالحات همان اعمال شایسته نه فقط عبادات ؛ نه تنها انفاق فی سبیل الله ، نه فقط جهاد در راه خدا ، نه تنها کسب علم و دانش ، بلکه هر کارت شایسته ای که وسیله تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الی الله و پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه ها شود . قرآن در این جا «صالحات» را مخصوصا به صورت جمع آورده ، جمعی که با لف و لام همراه است و معنی عموم دارد و بیانگر این حقیقت است که راه جلوگیری از آن خسران طبیعی و قهری بعد از ایمان انجام همه اعمال صالحه است ، نه تنها قناعت به یک یا چند عمل صالح ، و به راستی اگر ایمان عمیقا در جان انسان جای گیرد چنین آثاری را از خود ظاهر می سازد.» [24]
علی (ع) نیز در فرمایشان خود به انجان اعمال نیکو سفارش می کند و می فرماید :
«مردم ! عمل کنید ، که عمل نیکو به سوی خدا بالا می رود و توبه سودمند است و دعا به اجابت می رسد و آرامش برقرار ، و قلمهای فرشتگان در جریان است . به سوی اعمال نیکو بشتابید بیش از آنکه عمرتان پایان پذیرد یا بیماری مانع شود و یا تیر مرگ شما را هدف قرار دهد .» [25]
3- سفارش کردن به حق
ایمان و اعمال هرگز تداوم نمی یابد مگر اینکه حرکتی در اجتماع برای دعوت به سوی حق و شناخت و معرفت آن از یکسو ، و دعوت به استقامت و صبر در طریق انجام این دعوت از سوی دیگر صورت پذیرد . به دنبال این دو اصل به دو اصل دیگر اشاره می فرماید ، که در حقیقت ضامن اجرای دو اصل اساسی ایمان و عمل صالح است .
در اصل سوم به مساله تواصی به حق یعنی دعوت همگانی و عمومی به سوی حق اشاره می کند ، تا همگان حق را از باطل به خوبی بشناسند و هرگز آن را فراموش نکنند ، در مسیر زندگی از آن منحرف نگردند . [26]
«تواصوا» از جهت وزن «تفاعل» به تکثیر و از هر جانب بودن توصیه دلالت دارد . [27]
مرحوم راغب اصفهانی در مفردات در توضیح واژه «حق» می گوید :
«حق اصل مطابقت و یکسانی و هماهنگی و درستی است ، مثل مطابقت پایه درب در حالی که در پاشنه خود با استواری و درستی می چرخد و می گردد.» [28]
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه می فرمایند :
«تواصی به معنای سفارش کردن این به آن و آن به این است و تواصی به حق این است که یکدیگر را به حق سفارش کنند ، سفارش کنند به اینکه از حق پیروی نموده و در راه حق استقامت و مداومت کنند ، پس دین حق چیزی جز پیروی اعتقادی و عملی از حق و تواصی بر حق نیست.»[29]
یکی از مصادیق تواصی به حق ، امر به معروف و نهی از منکر است که در آیات متعددی از قرآن به آن اشاره شده است[30] .
تواصی به حق خود یکی از اعمال صالح است و با اینکه قبلا عنوان کلی «عملوا الصالحات» را ذکر کرده بود چه نکته ای باعث شد که خصوص تواصی به حق را نام ببرد ؟
این از قبیل ذکر خاص بعد از عام است که در مواردی به کار می رود که گویند نسیت به خاص عنایت بیشتری داشته باشد . و شاهد بر اینکه خدای تعالی از میان اعمال صالح به تواصی به حق عنایت بیشتر داشته و بدین منظور خصوص آن را بعد از عموم اعمال صالح ذکر نموده این است که همین تواصی را در مورد صبر تکرار کرد و با اینکه می توانست بفرماید « و تواصوا بالحق و بالصبر» در حالیکه فرمود و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر . [31]
چنانکه گذشت یکی از عوامل خسران ازداشتن مردم از راه خدا بود . در مقابل آن در این آیه شریفه سفارش به حق را از موانع خسران ذکر می کند .
4- سفارش کردن به صبر :
چهارمین راه جلوگیری از خسران که تکمیل کننده سه راه قبلی است ، سفارش به صبر و شکیبایی و استقامت است .
«صبر» را به خویشتن داری و در سختی و تنگی معنا کرده اند . [32]
لازمه احقاق حق و جانبداری از آن استقامت و صبر در برابر سختی ها و موانع است .
صبر در این جا معنی وسیع و گسترده ای دارد که هم صبر بر اطاعت را شامل می شود و هم صبر در برابر انگیزه های معصیت و هم صبر در برابر مصائب و ناگواری ها را .[33] چنانکه در حدیثی از علی (ع) صبر به سه دسته تقسیم شده است ، صبر بر معصیت ، صبر بر طاعت و صبر از ارتکاب معصیت . [34]
خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم مومنان را توصیه به صبر می کند از جمله ایشان را بر صبرشان تمجید می کند (رعد / 24)و به ایشان وعده مغفرت می دهد (هود / 9 تا 11) .
درروایات و فرمایشات بزرگان دین نیز بر صبر تاکید و توجه بسیار شده است .از جمله علی (ع) می فرماید : بر شما باد به شکیبایی ، که شکیبایی ، ایمان را چون سراست بربدن و ایمان بدون شکیبایی چونان بدن بی سر ارزشی ندارد . [35]
و از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است : به هیچ کس روزی ای گسترده تر از شکیبایی نداده اند . [36]
5- تزکیه نفس :
راه دیگری که در قرآن کریم برای جلوگیری از خسران بیان شده است تزکیه نفس است . خداوند متعال در سوره مبارکه شمس می فرماید :
وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا... قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا (شمس/1-10)
سوگند به خورشید و تابندگی اش ، 000 که هر کس آن را پاک گردانید قطعا رستگارشد، و هر که آلوده اش ساخت قطعا درباخت .
قسم نشان دهنده اهمیت مطلبی است که بیان می شود . در این سوره خداوند پس از چندین قسم و تاکید بیان می کند که تنها کسانی رستگارند که نفس خود را تذکیه کنند و در مقابل (همچنان که در بخش عوامل گذشت) پوشاندن نفس به سبب گناهان زیانکاری و خسران است .
مشخصات فروشنده
نام و نام خانوادگی : علیرضا دهقان
شماره تماس : 09120592515 - 02634305707
ایمیل :iranshahrsaz@yahoo.com
سایت :urbanshop.ir